| Κείμενο : 11 Τρεις κληρικοί στη Νάξο του 1883, μέσα από το έργο «The Cyclades, or Life Among the Insular Greeks» του άγγλου περιηγητή J. Th. Bent. |
| Πηγή : /P033-08 , Ευρετήριο : O-15CD33A5 |
Μανόλης Γ. Σέργης Τρεις κληρικοί στη Νάξο του 1883, μέσα από το έργο «The Cyclades, or Life Among the Insular Greeks» του άγγλου περιηγητή J. Th. Bent. Σέργης, Γ. Μανόλης: "Τρεις κληρικοί στη Νάξο του 1883, μέσα από το έργο «The Cyclades, or Life Among the Insular Greeks» του άγγλου περιηγητή J. Th. Bent", Παράδοση και Τέχνη 033, σελ. 12-14, Αθήνα, Δ.Ο.Λ.Τ., Μάϊος-Ιούνιος 1997. Τρεις κληρικοί στη Νάξο του 1883, μέσα από το έργο «The Cyclades, or Life Among the Insular Greeks» του άγγλου περιηγητή J. Th. Bent Στον Δ. Σ. Λουκάτο, τον λαογράφο που πρώτος εξύμνησε τον έλληνα ορθόδοξο ιερέα Ο άγγλος περιηγητής James Theodore Bent (1852-1897) επισκέφτηκε τη Νάξο το 1883, και το 1885 εκδόθηκε για πρώτη φορά το σημαντικότατο περιηγητικό έργο του «The Cyclades, or Life Among the Insular Greeks», που επανεκδόθηκε το 1966. Ο περιηγητής, ανάμεσα στις πάμπολλες λαογραφικές του ειδήσεις, μάς παρέχει (εκτός των πληροφοριών του για τον ναξιακό μοναχισμό) πληροφορίες για τρεις εκπροσώπους του ναξιακού κλήρου, τις οποίες θα παρουσιάσουμε εδώ συνοπτικά: του επισκόπου Παροναξίας και δύο ιερέων του νησιού. [Για τον περιηγητή βλ. γενικά Δημ. Π. Πασχάλης, Περιηγηταί εν Ελλάδι από του ΙΒ’ μέχρι και του Κ’ αιώνος, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών τ. Δ’ (1964), 154-72. Στέλλα Ι. Ράμφου, Ταξίδι του BENT εις Κίμωλον, Κιμωλιακά Ζ’ (1977), 154-72. Συνολικές εκτιμήσεις για το έργο του και κυρίως για τη σημασία του ως κειμένου ποικίλων λαογραφικών πληροφοριών βλ. Μανόλης Γ. Σέργης, Πώς είδε τη Χώρα και τους Χωραϊτες του 1883 ο Άγγλος περιηγητής Θεόδωρος Bent, Ναξιακά 37 (1993), 7-11 και κυρίως Μανόλης Γ. Σέργης, Ναξίων παιγνίδια στο έργο του Άγγλου περιηγητή J. Th. Bent «The Cyclades, or life among the insular Greeks» (ή Ένα παράδειγμα ιδιότυπου φολκλορισμού στη Νάξο του 1883), Αιγαιοπελαγίτικα Θέματα 47 (Νοέμ. - Δεκέμ. 1995), 415-17]. Κύριο και πρώτο χαρακτηριστικό και των τριών κληρικών ήταν το υψηλό πνεύμα φιλοξενίας που επέδειξαν στον ξένο περιηγητή και την παρέα του. Για άλλη μια φορά δηλαδή τον πατροπαράδοτο θεσμό της φιλοξενίας διακονούν (εκτός των κοινοτικών αρχόντων, των διδασκάλων, κ.ά.) οι ιερείς, πιστοί στο πνεύμα της υψηλής τους πνευματικής αποστολής. Ο προαναφερθείς Παροναξίας Γρηγόριος δεν είναι άλλος από τον Γρηγόριο Γιακουμή, που ανήλθε στον επισκοπικό θρόνο το 1882, μετά το θάνατο του Παρθενίου Ακύλα (+1876), και αφού η μητρόπολη Παροναξίας εχήρευσε επί 6 έτη. [Βλ. Ιάκ. Εμμ. Καμπανέλλης, Η ιερά Μητρόπολις Παροναξίας δια μέσου των αιώνων. Εκδοση της Ομοσπονδίας Ναξιακών Συλλόγων, Αθήνα 1991, 134]. Ο επίσκοπος προθυμοποιείται να τους δείξει λεπτομερέστατα τους «θησαυρούς» της αμφίεσής του, τους διηγείται διάφορες ιστορίες και εκκλησιαστικές παραδόσεις, τους χαρίζει μια αναμνηστική φωτογραφία του ντυμένος τα αρχιερατικά άμφιά του κ.ά. Η διάθεσή του να πραγματώσει τη χριστιανική διάσταση της φιλοξενίας τον κάνει να παραβεί ακόμη και αυστηρότατες αρχές της μοναστικής ζωής: παρ’ όλο που οι ξένοι επισκέπτονται χωρίς την άδειά του το γυναικείο μοναστήρι του Χρυσοστόμου, εκπλήσσεται μεν για την παράβαση, τους συγχωρεί όμως, και προς απόδειξη αυτής της χριστιανικής του αρετής, τους καλεί την επομένη για δείπνο (σελ. 344 της 2ας εκδόσεως του περιηγητικού κειμένου). Ο παπα-Λευτέρης που συνάντησαν στο Φιλώτι ήταν η προσωποποίηση της καλοσύνης (thepatternofgood-nature, σελ. 352). Εκτός του ρόλου του ως αρχηγού της ενορίας, κάνει τον αρχιμάγειρα των φιλοξενουμένων, διατρέχει όλο το χωριό για να βρει φαγώσιμα που θα τους ευχαριστούσαν, τους προσφέρει ψωμί από τον «άρτο» του [(heranofftogetussomeofthesacredbread ( άρτος)..., σελ. 352], γίνεται ο ίδιος ξεναγός τους. Και το σημαντικότερο: όταν κάποιοι συγχωριανοί του προσπαθούν να εξαπατήσουν τους ξένους πουλώντας τους σε διπλάσια της κανονικής τιμής κάποια θηράματα και ένα καρβέλι ψωμί, έχει την εντιμότητα να παραδεχθεί αφ’ ενός το ληστρικό πνεύμα τους, αλλά και να «ανοίξει τα μάτια» των θυμάτων-ξένων του αφ’ ετέρου, με το να τους επισημάνει την αδικία. Η θαυμαστή αυτή πληροφορία, σελ. 352, για τη στάση των Ναξίων έναντι των ξένων είναι άλλου σημειώματος «ευαγγέλιο», καθ’ όσον μαζί με άλλες ανάλογες μας παρέχουν στοιχεία όχι πια για το τετριμμένο «πώς μας είδαν οι άλλοι, οι ξένοι π.χ. περιηγητές», αλλά «πώς τους είδαμε και τους συμπεριφερθήκαμε εμείς». Ο ιερέας του χωριού Εγκαρές, ο παπα-Ανδρέας, για να ευχαριστήσει τους ευγενείς ξένους του, εκτός από τη συνήθη περιποίηση, οργανώνει στο δικό του σπίτι ολόκληρη παράσταση, με χορούς και παιγνίδια. Οργανώνει δηλαδή τη φιλοξενία του με «θεατρικά στοιχεία» της παράδοσης του χωριού, με ένα πρόγραμμα παράστασης που όπως φαίνεται ευχαρίστησε ιδιαιτέρως τον περιηγητή (σελ. 368). Η παράσταση αυτή μάς έδωσε την ευκαιρία να γράψουμε για μια μορφή «ιδιότυπου φολκλορισμού» που παρατηρήθηκε στο νησί μας εκείνη την συγκεκριμένη χρονική στιγμή. (Βλ. Μ. Σέργης 1995, 415). Το δε'υτερο χαρακτηριστικό και ενδιαφέρον στοιχείο που μας παρέχει το κείμενο του περιηγητή είναι μια ψηφίδα από το μωσαϊκό που συνθέτει την κοινωνική κατάσταση του ναξιακού κλήρου. Από τη μια έχουμε τη διαφοροποίηση μεταξύ των βαθμών της ίδιας της ιερωσύνης. Η διαφοροποίησή τους δίνεται στο κείμενο μέσα από την ενδυμασία τους (το ένδυμα δηλαδή ως κοινωνική λειτουργία, οι «ενδοταξικές» διαφορές μέσα από το ένδυμα-σύμβολο). Ο επίσκοπος είναι ενδεδυμένος τα πολυτελή άμφιά του, τους δείχνει τη μίτρα του (κομψή, διακοσμημένη με ζαφείρια, ρουμπίνια και διαμάντια, με το διαμαντένιο σταυρό στην κορφή της), τις δυο του ποιμαντορικές ράβδους από ελαφαντοστούν η μία και ασήμι η άλλη, το επιγονάτιο (κεντημένο, που τελείωνε σε χρυσή φάσα), τα όμορφα επιμανίκια του (σελ. 341) κλπ. Ο παπα-Ανδρέας των Εγκαρών αντίθετα, καίτοι διαθέτει το καλύτερο σπίτι του χωριού (σελ. 365), φορεί το λερωμένο και ξεθωριασμένο από το χρόνο ράσο του (το ράσο των ηρώων-ιερέων κληρικών, δική μας η «αξιολογική» παρένθεση) και είναι γενικά απεριποίητος. Το γεγονός αυτό δεν ξεφεύγει από τον παρατηρητικότατο Αγγλο, όπως και το ότι ο κώτσος του ιερέα, τον οποίο οι περιποιημένοι ιερείς, όπως λέει, πιάνουν στο κεφάλι με φουρκέτες (whichwell-regulatedpapasusuallyfastenupwithhairpins), κρεμόταν στην πλάτη του ή τον στερέωνε μέσα στο καμηλαύκι του. Ορθολογιστής όμως ο περιηγητής δικαιολογεί την κατάστασή του κληρικού: έχει χάσει προ πολλού την πρεσβυτέρα του και παρ’ όλο που έχει κόρη, δεν τυγχάνει -φαίνεται- της ίδιας φροντίδας που θα του επιδείκνυε η μακαρίτισσά του. Σημαντική θεωρούμε επίσης την παρατήρηση του οξυδερκούς περιηγητή περί του τόπου κατοικίας των δύο εκπροσώπων των θρησκευτικών δογμάτων του νησιού, ορθοδόξων και καθολικών. Εχουμε δηλαδή μια ακόμη διαφοροποίηση, όχι πλέον ενδο-ορθόδοξη. Διαισθανόμαστε ότι ο Bent συνειδητά απέδωσε μέρος της εκκλησιαστικής και πολιτικής ιστορίας της Νάξου με την ακόλουθη παρατήρηση: ο Γρηγόριος κατοικεί στη συνοικία του - κατώτερου χωροθετικά και κοινωνικά - «Μπούργου» (βενετ. Borgo),οι Δυτικοί κληρικοί, ανώτεροι και κατώτεροι, διαμένουν ψηλά στο «Κάστρο» (σελ. 340). [Για την μακραίωνη ιστορία των δύο Κοινών του νησιού, Μπούργου και Κάστρου, αλλά και των δύο άλλων (Νεοχωρίου και Κοινού των Χωριών) βλ. ενδεικτικά Περικλής Ζερλέντης, Ναξία νήσος και πόλις, Byzantinische Zeitschrift, τ. Η’ (1902), 491-99. Ο ίδιος, Διαμάχη εν Νάξω Καστρινών και Νεοχωριτών, Παρνασσός τ. ΙΑ’, 409 κ.ε. Ο ίδιος, Φεουδαλική πολιτεία εν τη νήσω Νάξω. Εν Ερμουπόλει 1925 (αναδημοσίευση στα ‘’Ναξιακά», τ. 3 (1985), 3. Π. Ζερλέντης - Φλ. Κατσουρός, Νησιωτική Επετηρίς. Εν Ερμουπόλει 1918, 155-59. Ελένη Κούκκου, Οι κοινοτικοί θεσμοί στις Κυκλάδες κατά την Τουρκοκρατία, Αθήνα 1990, 73 κ.ε., 170 κ.ε. Ν. Κεφαλληνιάδης, Ο πύργος του Μαρκοπολίτη εις Ακαδήμους Νάξου και ο οίκος των Πολιτών (1643-1851), Επετ. Εταιρ. Κυκλαδικών Μελετών ΣΤ’ (1967), 616-802. κ.ά.]. Προειπώθηκε ότι ο παπα-Ανδρέας των Εγκαρών έχει - κατά τον Bent - το καλύτερο σπίτι του χωριού. Θα το δεχθούμε ως μια πολύ σημαντική παρατήρηση, και ως έναυσμα για να αναφερθούμε στην κοινωνική πλέον διαφοροποίηση των ιερέων από τους λαϊκούς. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι οι Ναξιώτες ιερείς εκείνης της περιόδου είχαν την οικονομική κατάσταση του παπα-Ανδρέα. Κάθε άλλο. Μας δίνει όμως την ευκαιρία να θυμηθούμε απλώς την κοινότατη λαϊκή παροιμία «του παπά το πετραχήλι, ποταμός είναι και χύνει», αποδεικτική της γενικά αποδεκτής θέσης περί καλύτερης οικονομικής καταστάσεως των ιερέων, ειδικά σε παλαιότερες κοινωνικές, ιστορικές και πολιτισμικές εποχές, όταν το «επάγγελμά» τους προβαλλόταν συχνά ως η ‘‘καλύτερη δυνατή αποκατάσταση του βρέφους ή του εφήβου, γεγονός που συχνά επίσης απεικονίζεται στον έντεχνο λαϊκό λόγο...’’ [Μ. Γ. Βαρβούνης, Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτικά λαογραφία. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 1995, 109-110]. Ολοκληρώνουμε με μια γενική παρατήρηση: η πολυποίκιλη εθνική προσφορά του ανώνυμου έλληνα ορθόδοξου ιερέα δεν έχει ακόμη συστηματικά μελετηθεί. Η μελέτη αυτή είναι μια πρόκληση (για να μην πούμε καθήκον) για τους νέους ερευνητές... Μανόλης Γ. Σέργης Φιλόλογος, λαογράφος ***************************************** ******************************************** PAR033 SergisM02GR.doc |