| Κείμενο : 13 Τα κρητικά πνευστά |
| Πηγή : /P049-08 , Ευρετήριο : O-76F844E8 |
| Σταύρος Καρακάσης Τα κρητικά πνευστά Καρακάσης, Σταύρος: "Τα κρητικά πνευστά", Παράδοση και Τέχνη 049, σελ. 18-19, Αθήνα, Δ.Ο.Λ.Τ., Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2000. (Ελληνικά μουσικά όργανα, Δίφρος, Αθήνα 1970) Τα κρητικά πνευστά Καλή είναι η λύρα, αλλά έχει εκτοπίσει κάθε άλλο όργανο της Κρήτης, όχι μόνο το βιολί, το μαντολίνο και τον ταμπουρά, αλλά κυρίως τα πνευστά παραδοσιακά όργανα. Ενώ στα Δωδεκάνησα το βιολί έδιωξε τη λύρα, στην Κρήτη συνέβη το αντίθετο, στα μέρη όπου το βιολί είχε επικρατήσει. Κανείς, πέρα από λίγους ειδικούς, δεν υποψιάζεται ότι η λύρα δεν είναι το μοναδικό όργανο της Κρήτης, ούτε ο κεμεντσές του Πόντου. Η λύρα επεσκίασε επίσης το λαούτο και το καταδίκασε σε ρόλο ρυθμοδότη - σπανιότατοι είναι πια οι πριμαδόροι λαουτάρηδες που συνόδευαν το τραγούδι τους με ταξίμια και σκοπούς. Για να στρέψουμε την προσοχή του κόσμου - ιδιαίτερα των Κρητικών - στα αδικοχαμένα πνευστά, δημοσιεύουμε το παρακάτω κείμενο. Μαθαίνουμε ότι Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας στους Βώρους Ηρακλείου έχει αξιόλογη συλλογή ηχογραφήσεων πνευστών και ελπίζουμε ο διευθυντής του Χριστόφορος Βαλλιάνος να τη δημοσιεύσει. [μέχρι εδώ] Η Μ. Λουδάκη γράφει πως στο Λασίθι Κρήτης καλά θιαμπόλια γίνονται από κόκκαλο "τση βιτσίλας" (είδος γυπαετού). Και στην Ασή Γωνιά Χανίων, όπως μας πληροφορεί ο Γ. Αικατερινίδης, κατασκευάζονταν αυλοί από κόκκαλο: "Παλιά παίρνανε από τσι καναβούς (γύπες) κόκκαλο και κάνανε μπαμπιόλι. Παίζανε και χορεύανε οι βοσκοί με του καναβού το κόκκαλο". Είναι άξιο παρατηρήσεωςότι και οι αρχαίοι Ελληνες γνωρίζανε τους αυλούς από οστά ορνέων. Ο Πολυδεύκης ματυρεί: "Σκύθαι δε, και μάλιστα τούτων οι Ανδροφάγοι, και Μελάγχλαινοι και Αριμασποί αετών και γυπών οστοίς αυλητικώς εμπνέουσιν". Στην Κρήτη οι ονομασίες των αυλών διαφέρουν από της υπόλοιπης Ελλάδος. Ο Φ. Κουκουλές, αναφερόμενος στα όργανα των χρόνων της Ενετοκρατίας σημειώνει τα εξής όργανα: κλαδοτζύμπανα (ιταλ. clavicembalo), παντούρα ή μαντούρα ήτοι αυλός. Επίσης το φιαμπόλι(ιταλ. flautiola) από το λατινικό (flautiola) που σήμερα καλείται θιαμπόλι. Κοινώς σήμερον λέγεται παγιάλιν, τμήμα δηλαδή καλάμου κατά μεν το εντός του στόματος εισαγόμενον φέρον γλωσσίδα, κλειστόν δε κατά το κάτω μετά οπών κατά μήκος και τον κόνδυλον. Στον "Κατσούρμπο" υπάρχει και ο στίχος: "Θέλω συρθή σε μια μεριά, να παίζω το φιαούτο", που είναι το ιταλικό φλάουτο - αυλός, πλαγίαυλος. Στην Δυτική Κρήτη (Ομαλός Χανίων)ο αυλός ονομάζεται χαμπιόλι και μπαπιόλι, στην επαρχία Σελίνου θιαμπόλι, στον Κρουσώνα Ηρακλείου πειροχάμπουλο "γιατί του βάζομε πείρο από σφάκα", και στα Βορίζα Ηρακλείου γλωσσοχάμπουλο και σφυροχάμπουλο. Σε σχετική για τα κρητικά όργανα περιγραφή αναφέρεται: "Το παμπιόλι (φθιαμπόλι) είναι (κι αυτό) βοσκίστικο όργανο. Γίνεται από χοντρό καλάμι πού 'χει στη μια μεριά κόντυλο. Από κει που του φυσούν και παίζει είναι καλάμι κομμένο ξυράφτικα (λοξά) και είναι στουμπωμένο με πείρο από σφάκα. Ο πείρος ταιριάζει καλά, και μόνο από την άκρα τση κοπής έχει μια πελεκιά κι αφήνει διάστεμα να μπαίνει η αναπνιά μέσα στο καλάμι. Ισα ποκάτω στη στενή αυτή τρύπα είναι ανοιγμένη στο καλάμι τρύπα τετράγωνη, πού 'χει το κάτω χείλι τση κοφτερά ξυσμένο, για να σφυρίζη ή φυσά περνώντας από κει. Από κει και κάτω έχει 5 τρύπες στρογγυλές το καλάμι και μια από πίσω που τη φράζει ο δάχτυλος τση δεξιάς χέρας. Και στον κόντυλο κάτω είναι μια μικρή τρύπα καμωμένη με το σουβλί. Το μπαμπιόλι βγάνει σκοπό γλυκιό και λυπητερό και το παίζουν οι βοσκοί κατά τα βραδιάσματα, ώρα που γη και ουρανός γρινιάζουν". Ο Κ. Ανυφαντάκης, ετών 79, κρητικός λυρατζής, περιέγραψε μ' αυτά τα λόγια την κατασκευή του χαμπολιού: "Τα χαμπόλια τα κάνουμε από καλάμι ξερό. Πρέπει ο κόντυλός του να' ναι μακρύς και ψιλός, για να βάζης πολλές τρύπες. Με το μαχαίρι στην απάνω μπάντα του κόντυλα τού σάζομεν μια γλώσσα και τήνε φτεναίνεις (λεπτύνεις) με το μαχαίρι και του κάνεις πέντε τρύπες και τσι καις να γίνουνε στρογγυλές". Σύμφωνα με άλλες πληροφορίες, το θιαμπόλι γίνεται και ως εξής: "Το θιαμπόλι το κάνομε από καλάμι και σφάκα. Το τρυπώ το καλάμι με μαχαίρι και απόι τσι κάβω τσι τρύπες με κάρβουνο, αλλιώς δεν παίζει. Νά' ναι ξερό, χοντρό και μακρύς ο κόντυλας του καλαμιού και η σφάκα ξερή". Για να σατυρίση ο λαός τα πολύ λεπτά πόδια των γυναικών τα παρομοιάζει με θιαμπόλια: "Τα πόδια σου 'ν' αχιμαδιάς, τ' ατζά σου 'ναι θιαμπόλι". Η μαντούρα έχει οπή στο μεσαίο κόμβο του κονδύλου που μπαίνει στο στόμα. Είναι ανοιχτή από την κάτω μεριά. Το καλάμι από το οποίο κατασκευάζεται η μαντούρα είναι λεπτότερο από του θιαμπολιού, γι αυτό ο ήχος είναι λεπτότερος. Στο επάνω μέρος η μαντούρα έχει χαραγμένη στη μπροστινή όψη μια γλωσσίδα, όπως και τα μπιμπίκια της τσαμπούνας. Το επάνω μέρος της μπαίνει στο στόμα του οργανοπαίχτη, έτσι που να καλύπτη τη γλωσσίδα, που με το φύσημα πάλλει και παράγει τον ήχο, δηλαδή παίζει το ρόλο του καλαμιού (anchε) στο κλαρίνο. Ο Ι. Ζωγραφάκης την περιγράφει επιγραμματικά: "Μαντούρα, φλογέρα, πνευστόν όργανον μετά γλωττίδος, κατασκευαζόμενον εξ ενός γόνατος καλαμιού". Επίσης ο Πιττόκος γράφει ότι "τη μαντούρα τήνε κάνεις από καλάμι. Εχει πέντε τρύπες καυτές, για να μολογά καλά". Φαίνεται πως οι τρύπες πρέπει ν' ανοίγονται με σίδερο καυτό κι' όχι με άλλον τρόπο, γιατί και άλλες πληροφορίες το επιβεβαιώνουν: "Οι τρύπες της μαντούρας πρέπει ν' ανοίγονται με σίδερο καυτό για να παίζη καλά". Το μήκος της μαντούρας δεν ξεπερνάει τα 20 εκατ., ενώ του θιαμπολιού είναι 30-35 εκ. Την ετυμολογική προέλευση της λέξης "κονδυλιά" η Μαρία Λιουδάκη ερμηνεύει ως εξής: Η κρητική μουσική έχει πολλές κονδυλιές... Κατά τη γνώμη του μουσικού Γιάννη Ντεληβασίλη, το όνομα έχει την εξής αρχή: Στα παλιά τα χρόνια μουσικό όργανο στην Κρήτη ήταν ο αυλός (μαντούρα), φτιαγμένος από καλάμι: Στο καλάμι το αναμεταξύ στα γόνατα μέρος λέγεται κόντυλας. Ετσι, μια που η μουσική των μαντινάδων επαίζονταν πάνω στον κόντυλα, πήρε από κει τ' όνομα κοντυλιά". Σταύρος Καρακάσης (Ελληνικά μουσικά όργανα, Δίφρος, Αθήνα 1970) **************************************************************************** **************************************************************************** PAR49.doc KarakasisS10GR.doc |