| Κείμενο : 14 Ασκομαντούρα, χαμπιόλι, σφυροχάμπιολο. Αρχέγονα μουσικά όργανα της Κρήτης |
| Πηγή : /P061-07 , Ευρετήριο : O-4ECF3510 |
Παντελής Καβακόπουλος Ασκομαντούρα, χαμπιόλι, σφυροχάμπιολο. Αρχέγονα μουσικά όργανα της Κρήτης Καβακόπουλος, Παντελής: "Ασκομαντούρα, χαμπιόλι, σφυροχάμπιολο. Αρχέγονα μουσικά όργανα της Κρήτης", Παράδοση και Τέχνη061, σελ. 20-21, Αθήνα, Δ.Ο.Λ.Τ., Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2002. Ασκομαντούρα, χαμπιόλι, σφυροχάμπιολο. Αρχέγονα μουσικά όργανα της Κρήτης Οπως κάθε χρόνο, το μήνα Αύγουστο βρίσκομαι στη Κρήτη και συγκεκριμένα στο χωριό Σπήλι του νομού Ρεθύμνου. Πριν από σαράντα χρόνια, υπάλληλος του Ε.Ι.Ρ. το 1961 είχα εισηγηθεί στον τότε Γεν. Διευθυντή αείμνηστο Πύρρο Σπυρομήλιο να με ενισχύσει με ένα μαγνητόφωνο κι έναν τεχνικό για να ηχογραφήσουμε, για λογαριασμό του Ε.Ι.Ρ., τα τραγούδια της Κρήτης. Τότες, μεταξύ πολλών άλλων χωριών, είχαμε επισκεφθεί το χωριό Βορίζια Ηρακλείου, ακριβώς στις ρίζες του Ψηλορίτη, σε υψόμετρο 550 μέτρα, κοντά στη Μεσσαρά. Είχαμε ηχογραφήσει ένα πλούσιο μουσικό λαογραφικό υλικό. Δυστυχώς αυτό στην πλειονότητά του δεν διασώθηκε. Φέτος βρήκα τον καιρό να πάω και πάλι μόνος μου στο ίδιο χωριό. Οι πιο πολλοί κάτοικοι είναι βοσκοί και τα μουσικά τους όργανα είναι τα αρχέγονα πνευστά. Οι ίδιοι είναι και παίκτες και κατασκευαστές οργάνων. Εδώ, μετά από 40 χρόνια συνάντησα και πάλι τον αγαπητό οργανοπαίκτη και κατασκευαστή οργάνων κ. Μανώλη Φραγγουλιτάκη ή Μπαξέ ηλικίας 78 χρόνων. Μου έδειξε τα εργαλεία με τα οποία κατασκευάζει ασκομαντούρες, χαμπιόλια και σφυροχάμπιολα. Το χαμπιόλι και το σφυροχάμπιολο είναι αυτούσια καλαμένια πνευστά, που ομοιάζουν μερικώς με τη φλογέρα. Η ασκομαντούρα είναι μια παραλλαγή της γκάιντας, που έχει σαν αρχαία προέλευση τον άσκαυλο. Το χαμπιόλι Το χαμπιόλι είναι ένα είδος μικρής φλογέρας από λεπτό καλάμι, με άνοιγμα οπής 8 χιλιοστά. Το μήκος του είναι 20 με 25 εκατοστά. Η τονικότητα του ήχου είναι ανάλογη με το μήκος και το άνοιγμα του καλαμιού - αν αυτό είναι μακρύ ο τόνος βαρύς, αν είναι κοντό ο τόνος οξύς. Είναι όργανο βοσκών που παίζεται χωρίς συνοδεία, εκτός από το τραγούδι του ίδιου, ή και κάποιων άλλων, αν είναι μαζί. Το επιστόμιο του χαμπιολιού είναι καλυμμένο με τη ψίχα του καλαμιού, γιατί είναι κομμένο ακριβώς επάνω στο κόμπο. Στο πλάι του επιστομίου, πάνω στο καλάμι είναι κομμένη μια μικρή γλωττίδα με πλάτος 5 χιλιοστά περίπου και μήκος 3 εκατοστά, αγγίζοντας την κορυφή του επιστομίου, κάτω από τη γλωττίδα στην κορυφή του επιστομίου περνάει μια ψιλή κλωστή για να περνάει ο αέρας μέσα και να παράγεται με το φύσιμα του οργανοπαίκτη ο ήχος. Κατα μήκος έχει 5 συμμετρικές τρύπες με άνοιγμα 5 χιλιοστών. Το επιστόμιο με τη γλωττίδα εισέρχονται στο στόμα του παίκτη. Οταν ο βοσκός φυσώντας παίζει μια κοντυλιά, δηλαδή κάποιο σκοπό, παράγει ήχο. Με το αριστερό χέρι καλύπτει τις πρώτες δύο τρύπες και τις υπόλοιπες τρεις με το δεξιό. Οι τρύπες επάνω στο χαμπιόλι καλύπτουν μόνο ένα πεντάχορδο, όσες και οι νότες της κοντυλιάς, σπάνια να τις υπερβαίνουν. Το χαμπιόλι είναι ένα λεπτό καλάμι, και το μέγεθός του είναι τόσο όσο η απόσταση μεταξύ δύο κόμπων, δηλαδή δύο κοντύλων, όπως λέγονται από τους Κρητικούς. Η μαντινάδα, όπως ξέρουμε αποτελείται από ένα 15σύλλαβο στίχο και η μελωδία της κινείται πάνω στις πέντε τρύπες του κόντυλα. Αυτός είναι ο λόγος που η μελωδία λέγεται κοντυλιά ή κοντυλιές. Το σφυροχάμιολο Το σφυροχάμπιολο είναι κανονική φλογέρα. Το εσωτερικό άνοιγμα και το μάκρος του καλαμιού δίνουν ανάλογα με το ύψος ή τη βαρύτητα του τόνου. Το επιστόμιο είναι όμοιο με την κοινή σφυρίχτρα, γι αυτό το σφυροχάμπιολο μοιάζει με τη γερμανική φλογέρα. Εχει 7 συμμετρικές τρύπες. Η μία είναι στο πίσω μέρος του καλαμιού, και οι υπόλοιπες έξι στην ορθή όψη, κατά μήκος. Είναι όργανο με μια πλήρη οκτάβα και παίζει, εκτός από κοντυλιές και σκοπούς πηδηχτούς, συρτούς και άλλες κατηγορίες χορευτικών μελωδιών με μεγαλύτερη σε έκταση μουσική κλίμακα. Ο παίκτης με το αριστερό χέρι καλύπτει 4 τρύπες: τη μια που είναι στο πίσω μέρος του καλαμιού με τον αντίχειρα, και τις δύο πρώτες στην ορθή όψη με τον δείκτη και τον παράμεσο. Οι υπόλοιπες τρεις καλύπτονται με τα δάκτυλα του δεξιού χεριού: δείκτη, μέσω και παράμεσο. Η ασκομαντούρα Στη διάρκεια της συζητήσεως μού περιέγραψε τα μέρει από τα οποία αποτελείται η ασκομαντούρα. Το πρώτο συνθετικό είναι ο ασκός, από δέρμα αρνιού ή κατσικιού, ή και από πιο μεγάλο ζώο, ανάλογα με το μέγεθος που θέλει ο κατασκευαστής. Αφού κόψει ένα μέρος από τις τρίχες του δέρματος, και όταν αυτό μετά από ειδική επεξεργασία λιαστή στον ήλιο και ξεραθεί, δένεται σφιχτά ο λαιμός και το πίσω μέρος του δέρματος. Στη συνέχεια γυρίζει το δέρμα ανάποδα, με το τριχωτό στο εσωτερικό του ασκού. Στο ένα μπροστινό πόδι προσαρμόζεται ένα μικρό καλαμάκι, περίπου 7 εκατοστά, η φυσικτίρα, το επιστόμιο όπου φυσάει ο παίκτης γεμίζοντας τον ασκό με αέρα. Στο άλλο πόδι προσαρμόζεται η μαντούρα. Η μαντούρα είναι μια ξύλινη βάση που καταλήγει σε ένα ξύλινο μονοκόμματο χωνί απ' όπου εξέρχεται ο ήχος. Μέσα σ' αυτή τη βάση τοποθετούνται δύο παράπλευρα καλάμια, ισομεγέθη χαμπιόλια με 5 συμμετρικές τρύπες το καθένα, χωρίς τη γνωστή γλωττίδα. Και οι 5 τρύπες πρέπει να είναι παράλληλες, στην ίδια ευθεία και με την ίδια τονικότητα. Πράγμα δύσκολο για τους λαϊκούς κατασκευαστές, γι αυτό δεν έχουμε ταυτοφωνία. Τονικά η ασκομαντούρα είναι φάλτσα. Στη κορυφή, στο κάθε χαμπιόλι εισέρχεται ένα μικρότερο σε πάχος και μήκος καλαμάκι, περίπου 5 εκατοστά. Αυτά τα δύο καλαμάκια λέγονται χαμπιολάκια. Το καθένα από αυτά έχει μια μικρή γλωττίδα, όπως και το χαμπιόλι. Τα δυο χαμπιολάκια μαζί με τη γλωττίδα εισέρχονται στον ασκό και δένονται σφιχτά. Τρόπος παιξίματος Ο παίκτης φυσά τον ασκό, κι αφού φουσκώσει, ό αέρας πιέζει τα χαμπιολάκια μέσω των γλωττίδων και παράγεται ο ήχος, ο οποίος διοχετεύεται στα δύο ίσα παράπλευρα χαμπιόλια με τις πέντε τρύπες. Ο παίκτης, με το άνοιγμα και το κλείσιμο των παράλληλων οπών με τα δάκτυλα του παράγει τη μελωδία, της οποίας ο ήχος εξέρχεται από το χωνί της μαντούρας. Βλέπε τις σχετικές φωτογραφίες. Τα χαμπιολάκια δεν φαίνονται γιατί είναι μέσα στον ασκό, αυτό που βλεπουμε καθαρά είναι τα δύο χαμπιόλια με τις πέντε τρύπες, που είναι τοποθετημένα στον αύλακα της μαντούρας και το σφυροχάμπιολο, που κρατά ο Μπαξές στο αριστερό του χέρι. Επίσης βλέπουμε τον κ. Μπαξέ να παίζει την ασκομαντούρα με τον τρόπο που περιέγραψα. Παντελής Καβακόπουλος ******************************************* ***************************************** PAR061 Kavakopoulos51GR.doc |