| Κείμενο : 6 Ο χορός Ζεϊμπέκ στο πλαίσιο των διαπολιτιστικών σχέσεων. |
| Πηγή : /P063-03 , Ευρετήριο : O-A9AB0DC2 |
Ναΐρα Κιλιτσιάν (Μετάφραση από τα αρμενικά και σημειώσεις: Αγκόπ Τζελαλιάν) Ο χορός Ζεϊμπέκ στο πλαίσιο των διαπολιτιστικών σχέσεων. Κιλιτσιάν, Ναΐρα (Μετάφραση και σημειώσεις: Τζελαλιάν, Αγκόπ): "Ο χορός Ζεϊμπέκ στο πλαίσιο των διαπολιτιστικών σχέσεων", Παράδοση και Τέχνη 063, σελ 6-7, Αθήνα, Δ.Ο.Λ.Τ, Μάϊος-Ιούνιος 2002. Ο χορός Ζεϊμπέκ Παράλληλες πολιτιστικές σχέσεις Κατά τη μελέτη της τέχνης του αρμενικού λαϊκού χορού, συχνά συναντούμε ονομασίες χορών που είχαν διαδοθεί στην Αρμενία στις αρχές του 20ου αιώνα, ενώ δεν αναφέρονται σε θέματα σχετικά με τις χορευτικές διασκευές μετέπειτα χρόνων. Σ' αυτούς τους χορούς συγκαταλέγεται ο χορός που αποκαλείται Ζεϊμπέκι, Ζεϊμπέκ ή Ζεμπάγκι, Ζεϊπάκι και ο οποίος είχε διάδοση στο τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα στη Δυτική Αρμενία. Στα έτη του 1930 τον κατέγραψαν απευθείας από δυτικοαρμένιους πρόσφυγες η Σρπουχί Λισιτσιάν [1] και ο Βαχράμ Αριστακεσιάν [2]. Η Σπρουχί Λισιτσιάν σκηνοθέτησε το χορό Ζεϊμπέκι στη Σχολή της Τέχνης του Χορού του Γερεβάν, ενώ ο Βαχράμ Αριστακεσιάν με το πρώτο Κρατικό Εθνογραφικό Συγκρότημα [3]. Η ονομασία του χορού προέρχεται από τις ορεσείβιες περιπλανώμενες φυλές της Δυτικής Ανατολίας, που είναι σουννίτεςμωαμεθανοί στο θρήσκευμα, με ικανά υπολείματα σαμανισμού [4], με τα χρόνια όμως εκφυλίστηκαν κι αφομοιώθηκαν από άλλα έθνη της περιοχής. Σύμφωνα με τις καταγραφές, ο χορός Ζεϊμπέκι υπήρξε χορός για δύο [5] που εκτελείτο σε γάμους με ύφος μιμιτικό-κωμικό, ένα είδος παντομίμας. Το χόρευαν δύο άντρες, ο ένας φορώντας γυναικείο κεφαλοδέσιμο, σε ρόλο νύφης, κι ο άλλος σε ρόλο γαμπρού. Ο γαμπρός έδινε στη νύφη διάφορα δώρα με αντάλλαγμα το δικαίωμα να χορέψει μαζί της. Σύμφωνα με τον Σπυρίδωνα Μελικιάν, η μελωδία έχει χρόνο 9/8 [6]. Προσθέτοντας την περιγραφή του παιγνιδιού-φάρσας "Το καρναβάλι του Ασβού" από το Σαμπίν-Καραχισάρ, που έξέδοσε ο Βάρτ Μπντογιάν το 1963, επιβεβαιώνεται ο χαρακτήρας παντομίμας του εν λόγω χορού [7], με συμμετοχή αντρών μέσης ηλικίας. Δίπλα στους χαρακτήρες του Ασβού, του Δικαστή, του Αράπη και του Ιατρού, συνυπάρχουν οι χαρακτήρες-ρόλοι του Ζεϊπάκ (όπως αναγράφεται) και της Νύφης. Τούτο το παιγνίδι-φάρσα συνηθιζόταν να διαδραματίζεται στα τουρκικά, ώστε τα λόγια να γίνονται κατανοητά από τις κινούμενες φρουρές που είχαν τοποθετηθεί ειδικά από τις αρχές, ώστε να μη θεωρηθεί το δρώμενο ενέργεια ανατρεπτική. Το ρόλο της νύφης τον έπαιζε άντρας με γυναικεία αμφίεση, με ταμπλά (τεπελίκι) στο κεφάλι, απ' όπου κρέμονταν σειρές χρυσά φλουριά, ασημένια ζώνη στη μέση, το πρόσωπο σκεπασμένο με φακιόλι, ενώ μεταλλικά ζίλια και δαχτυλίθρες (περασμένες σε αντίχειρα και μέσο) έδιναν το ρυθμό. Ο πρωταγωνιστής του Ζεϊπάκι είχε αναγκαστικά μαύρο μουστάκι και γενάκι, κι ήταν ντυμένος στα κόκκινα. Στο μέχρι το στήθος τυλιγμένο ζωνάρι του είχε παραχώσει ένα στιλέτο, στην κεφαλή καπέλο τριγυρισμένο από μαντήλια που κατέληγαν σε φούντες, στο πρόσωπο κόκκινη μάσκα και στο χέρι ένα μακρύ κοντάρι. Το παιγνίδι-φάρσα άρχιζε με ομαδικό κυκλικό χορό. Κατόπιν, τα χορευτικά μέλη, ένα-ένα ξεχωριστά, ιστορούσαν απίστευτες αφηγήσεις, έλεγαν στιχουργήματα, πρότειναν αινίγματα δίνοντάς τους ιδιότυπες ερμηνείες, πράγμα που προκαλούσε γέλια και διασκεδαστική ατμόσφαιρα. Παρακινημένος από αυτές τις εύθυμες αφηγήσεις, ο Ζεϊπάκ διέταζε τον γυναικωτό άντρα να χορέψει. Οι μουσικοί, με το άκουσμα της διαταγής έπαιζαν χορευτικές μελωδίες. Ο Ασβός, μαγεμένος από τον θελκτικό χορό της νύφης, την πλησίαζε και της πρότεινε να το σκάσουν. Η νύφη, προφασιζόμενη τη μεγάλη του ηλικία, τον απέκρουε. Χωρίς να το βάλει κάτω, ο Ασβός υποσχόταν μυθικά δώρα με τα οποία φαινόταν να πείθει τη νύφη, και τότε - καθώς ο Ζεϊπάκ τσακωνόταν με τον Αράπη - άρπαζε τη νύφη από το χέρι και την απήγαγε. Ο Ζεϊπάκ, βλέποντας το συμβάν επιτεθόταν στο φευγάτο ζευγάρι και τραυμάτιζε τον Ασβό με την κάμα. Ο δικαστής δίκαζε τον Ζεϊπάκ και μετά την ετυμηγορία όλοι συμφιλιώνονταν. Το παιγνίδι-φάρσα τελείωνε καθώς είχε αρχίσει, με κυκλικό χορό. Οι χορευτικές και μουσικές καταγραφές του Ζεϊμπέκ ολοκληρώνονται με τις εικαστικές τέχνες. Ο Ν. Ζαργκαριάν έχει ζωγραφίσει τους πίνακες "Ο Ζεϊπάκ στο παιχνίδι" και "Το καρναβάλι του Ασβού". 0 δυτικοαρμένιος ζωγράφος και γλύπτης του τέλους του 19ου αιώνα Γερβάντ Βοσκάν [8] έχει σειρά γλυπτών με κύριο θέμα τους Ζεϊμπέκους. Τέλος, υπάρχει αριθμός φωτογραφιών στις αρχές του αιώνα με τίτλους "Ο άντρας Ζεϊμπέκ που χορεύει", "Ο χορός της γυναίκας Ζεϊμπέκ", "Ο χορός του σπαθιού του Ζεϊμπέκ" κ.α. [9]. Για το χορό του Ζεϊμπέκ γράφουν επίσης έλληνες συγγραφείς, που τον αποκαλούν Ζεϊμπέκικο. Η Κάτια Σαβράμη, που κατέγραψε τον χορό του Ζεϊμπέκ με το σύστημα Λάμπαν, σημειώνει πως η ονομασία σχετίζεται με αυτήν μιας μικρασιατικής φυλής που μετανάστεψε στην Ελλάδα από την Τουρκία [10]. Σήμερα το Ζεϊμπέκικο είναι από τους πλέον διαδεδομένους χορούς της Ελλάδας. Με χαρακτήρα τελετουργικό, είναι μοναχικός χορός με αργές εκφραστικές κινήσεις, που χορεύεται μονάχα από άντρες. Ο μουσικός χρόνος του είναι 9/8. Ο Αλκης Ράφτης με τη σειρά του σημειώνει ότι το Ζεϊμπέκικο είναι μοναχικός χορός εκτελεσμένος αρχικά με πρωτόγονο τρόπο και κινήσεις αποκριάτικου ύφους, κινήσεις ελεύθερες με διάθεση αυτοσχεδιασμού [11]. Μια άλλη ελληνίδα συγγραφεύς, η Βάσω Τυροβολά, παίρνοντας σαν παράδειγμα αυτόν τον χορό παρουσιάζει την πορεία εξέλιξης του αστικού χορευτικού φολκλόρ στην Ελλάδα, θεωρώντας το Ζεϊμπέκικο στο περιβάλλον των πόλεων ως τον πλέον λαοφιλή χορό, που εκτελούν ένας ή δύο άντρες με χέρια υψωμένα, με δάχτυλα να κροταλίζουν και μουσική συνοδεία μπουζουκιού [12]. Ενας τούρκος χορολόγος τονίζει πως η ύπαρξη σήμερα στην Τουρκία - από την πλευρά του Αιγαίου - του χορού Ζεϊμπέκ, αναλύει τις διαφορές μεταξύ σκηνικών ερμηνειών και διαβεβαιώνει πως είναι μοναχικός χορός, με ρυθμικές, τονισμένες κι εκφραστικές κινήσεις. Τέλος, συγκεντρώνοντας όλα τα στοιχεία για το χορό Ζεϊμπέκ, που αποτελεί μέρος από τις αρχές του 20ου αιώνα της αρμενικής λαϊκής και σκηνικής τέχνης του χορού, καταγράφουμε την ενότητα του τριπτύχου μουσικής-πλοκής-φορεσιάς του εν λόγω χορού. Ουσιαστικά μπορούμε να αποδείξουμε ότι το παιγνίδι-φάρσα Ζεϊμπέκ που επεβίωσε στην προαναφερθείσα περίοδο της αρμενικής λαϊκής χορευτικής πολιτιστικής παράδοσης, είναι ένα ενδιαφέρον δείγμα φολκλορικού χορού, που είχε την πρωτότυπη ερμηνεία του μόνο στα πλαίσια της αρμενικής κουλτούρας, ενώ σε άλλα έθνη έλαβε άλλες τροπές, σύμφωνα με τους ως τις μέρες μας διατηρημένους τρόπους απόδοσης. Δυστυχώς, η αρμενική παραλλαγή του χορού Ζεϊμπέκι, διατηρήθηκε μόνον μέσω καταγραφών, ενώ ελάχιστα στοιχεία υπάρχουν για τη ζωντανή επιβίωσή του [13]. Μετάφραση από τα αρμενικά και σημειώσεις: Αγκόπ Τζελαλιάν. 1.Σπρουχί Λισιτσιάν (1883-1979), ιδρύτρια της αρμενικής εθνοχορολογίας, λαογράφος, τεχνοκριτικός. 2. Βαχράμ Αριστακεσιάν (1899-1989), χοροδιδάσκαλος 3. Αρμενικοί χοροί, 1935, χειρόγραφο υλικό της Σπρουχί Λισιτσιάν, αρχείο Σρπ. Λισιτιαν, Αρμενικό Ινστιτούτο Αρχείων. 4. Θρησκευτικό σύστημα πολλών λαών της Ασίας, που δέχεται την επικοινωνία με τον κόσμο των πνευμάτων, μέσω προικισμένων ατόμων, των σαμάνων (μάγος-ιερέας). (Ελλ. λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη, 1993). 5. Αποφέυγουμε το αντικριστά, μιας και πρόκειται για ειδική περίπτωση. 6. Σπυρίδων Μελικιάν (1880-1933): Αρμενικά λαϊκά τραγούδια και χοροί. Ερεβάν, 1949. 7. Β. Μπντογιάν: Αρμενικά λαϊκά χαγ (παιγνίδια), τομ. 1, Ερεβάν, 1963, σελ. 171. 8. Γερβάντ Οσκάν (1855-1914), γλύπτης, ιδρυτής (με τον HampiBey) της Κρατικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών της Κων/πόλεος, σελ. 108-111. 9. Θεοδικ, Αμενούν νταρετσούιτσε: Χρονολόγιον. Κων/πολις 1915, σελ. 273-288. Επίσης ο DikranChoukladian(1837-1898) έχει γράψει οπερέτα με θέμα τους Ζεϊμπέκους. 10. K. Savrami, the two diverse versions of the dance Zeibekiko,in Dance Studies, vol. 16, Jersey 1992, p. 7-103. 11. A. Raftis, The world of Greek dance, Athens 1987, p. 21-24. 12. V. Tyrovola, Dynamic aspects of the evolutionary process of the popular urban culture, The case of the dance "Zeibekiko", Nafplion 1992. 13. Πηγή: Gitakan ashkhatoutiunner, H.H.GAA Shiraki hayagitakan hetazotoutiunneri Kentron, Gumri 2000 (ΕπιστημονικέςΕργασίες, Εθν. Ακαδημία Επιστημών Αρμ. Δημοκρατίας, Κέντρον Αρμενολογικών Ερευνών, Γιουμρί 2000. Dr. NairaKilichian Αρμενική Ακαδημία Επιστημών *************************************************************************** **************************************************************************** PAR063 Kilichian06GR.doc |