Τεκμήρια ::  Λήμμα : Ζεϊμπέκικος

Τεκμήρια :

( 8 )

Κινούμενες εικόνες  

( 21 )

Εικόνες  

( 29 )

Ηχογραφήματα  

( 11 )

Κείμενα


Κείμενο : 2 Χορός Ζεϊμπέκικος
Πηγή : /P019-07 , Ευρετήριο : O-4A33C7EE
Θεόδωρος Βώσσος

Χορός Ζεϊμπέκικος


Βώσσος, Θεόδωρος: "Χορός Ζεϊμπέκικος", Παράδοση και Τέχνη 019, σελ. 20 - 21, Αθήνα, Δ.Ο.Λ.Τ., Ιανουάριος – Φεβρουάριος 1995.





Χορός Ζεϊμπέκικος

Σ' όλους σήμερα είναι γνωστό ότι δεν υπάρχει Ελληνας που να μην έχει νιώσει την ανάγκη να χορέψει το "χορό των χορών", όπως ονόμασε τον Ζεϊμπέκικο ο αλησμόνητος Γιάννης Τσαρούχης. Γιατί όμως τον Ζεϊμπέκικο; Τι χορός είναι; Γιατί επέδρασε τόσο πολύ στην ελληνική ψυχολογία; Γιατί έγινε χορός των χορών; Τι εκφράζει; Πώς γεννήθηκε; Από που ήρθε στον ελλαδικό χώρο; Γιατί τα σύγχρονα τραγούδια στη μεγάλη τους πλειοψηφία γράφονται στον ρυθμό αυτό; Μπορεί να έχει σχέση ο Ζεϊμέκικος με τους αρχαίους ελληνικούς χορούς κι αν ναι με ποιόν;

Αυτά είναι ορισμένα ερωτηματικά που με απασχολούσαν πολλά χρόνια και που σήμερα θα προσπαθήσω να δώσω από την δική μου σκοπιά μιά απάντηση. Σας υπενθυμίζω μερικές εκτιμήσεις για τον χορό αυτόν που κατά καιρούς έχουν ειπωθεί.

Γ. Τσαρούχης 1963: "Οι αμαθείς πουριτανοί χωρίζουν τη μουσική σε δημοτική και ρεμπέτικη, σε "υγιεινή ή ανθυγιεινή", σε χωρική βαλκάνια παραδεκτή, ή σε καλλιτεχνικά απαράδεκτη. Ο ενθικισμός μας πιάνει στην τέχνη μόνο όταν πρόκειται να ζημιωθούμε, ποτέ όταν πρόκειται να πλουτίσουμε. Ο πανανάρχαιος Ζεϊμπέκικος είναι νοσηρός όσο ο Ευριπίδης κι ο Μπωντλαίρ...Τι να γίνει; Ολα δεν μπορεί νά 'ναι συγχρόνως υγιειινά και μεγάλα".

Β. Παπαδημητρίου 1949: "Ο κ. Χατζηδάκης μιλώντας για τις τρεις χορευτικές φόρμες είπε ότι το Ζεϊμπέκικο είναι ελληνικότατος χορός. Δεν ξέρω πια τι γνώμη μπορεί να έχει σχηματίσει ο καθένας για την αξία αυτού του χορού που συνήθως οι χασικλήδες και οι νταήδες επιδεικνύουν όλα τους τα τερτίπια και εκδηλώνουν με αυτοσχεδιασμούς τον εσωτερικό τους κόσμο. Εκείνο που δεν μπορώ να καταλάβω είναι για ποιό λόγο είναι ελληνικός χορός. Ο χορός αυτός, καθαρά τούρκικος, ήταν ένα είδος όρχησης με οπλομαχητική επίδειξη των Ζεϊμπέκηδων όπως π.χ. εδώ παρουσιάζεται σήμερα σαν χορός και "νταηλίδικη" επίδειξη. Εκτός αν το 9/8 που βρίσκεται σε μερικούς χορευτικούς ρυθμούς μπορεί να χαρακτηρίσει τον Ζεϊμπέκικο σαν ελληνικό χορό".

Μ. Χατζηδάκης 1949: "Το ρεμπέτικο κατορθώνει με μια θαυμαστή ενότητα να συνδυάζει τον λόγο, την μουσική και την κίνηση. Από την σύνθεση μέχρι την εκτέλεση μ' ένστικτο δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την τριπλή αυτή εκφραστική συνύπαρξη που ορισμένες φορές, σαν φθάνει τα όρια της τελειότητας, θυμίζει μορφολογικά την αρχαία τραγωδία. ...Χορεύεται από έναν χορευτή και επιδέχεται αφάνταστη ποικιλία αυτοσχεδιασμών με μόνο δεδομένο την αίσθηση του ρυθμού. Ο καλός χορευτής στο Ζεϊμπέκικο θά 'ναι εκείνος που θα διαθέτει την μεγαλύτερη φαντασία και την κατάλληλη πλαστικότητα ώστε να μην αφήσει ούτε μια νότα μπουζουκιού που να μη την δώσει με μια αντίστοιχη κίνηση του σώματός του. Σαν χορός είναι ο δυσκολότερος και ο δραματικότερος σε περιεχόμενο...Ποιός ξέρει τι καινούργια ζωή μάς επιφυλλάσουν τα νωχελικά και απαισιόδοξα 9/8 για το μέλλον. Ομως εμείς θά 'χουμε στο μεταξύ πια νοιώσει για καλά τη δύναμή τους. Και θα τα βλέπουμε πολύ φυσικά και σωστά να υψώνουν τη φωνή τους στον άμεσο περίγυρό μας και να ζούν, πότε για να μάς ερμηνεύουν και πότε για να μάς συνειδητοποιούν το βαθύτερο εαυτό μας...

Δεν χρειάζεται νομίζω να παραθέσω άλλες απόψεις για τον χορό αυτό, υπάρχουν πάρα πολλές παρεμβάσεις, άλλες για να τον κατηγορήσουν και άλλες για να τον παινέψουν. Ας δούμε όμως λίγο τον Ζεϊμπέκικο από την κινησιολογική του άποψη. Ας προσπαθήσουμε να τον "περιγράψουμε" βλέποντάς τον νοερά.

Ενας χορευτής, με το άκουσμα της μουσικής σηκώνεται και κατευθύνεται στην πίστα. Η πίστα μπορεί να είναι σ' ένα κέντρο διασκέδασης, το δάπεδο ενός δωματίου, το κατάστρωμα ενός καραβιού, το πάλκο ενός θεάτρου κλπ. Είναι δεδομένο πως οι κινήσεις είναι διαφορετικές από χορευτή σε χορευτή, μπορούμε όμως στην προκειμένη περίπτωση να απομονώσουμε μερικές "κοινές" κινήσεις και να τις χαρακτηρίσουμε.

Ας αρχίσουμε πρώτα πρώτα από την στάση του κεφαλιού. Τις περισσότερες φορές είναι σκυμένο προς το έδαφος με μάτια ακίνητα καρφωμένα κάτω, αδιαφορώντας πλήρως για το τι συμβαίνει γύρω του. Τι κοιτάζει άραγες την ώρα που χορεύει; Η γνώμη μου είναι πως δεν κοιτάζει τίποτα. Κοιτάζει μόνο να μη του ξεφύγει ούτε ένας ήχος από τη μουσική που ακούει. Οσο περνούν τα δευτερόλεπτα χάνει και την αίσθηση του χώρου, δεν ξέρει, δεν καταλαβαίνει αν ο χώρος που καλύπτει χορεύοντας είναι 1 ή 3 ή 5 τετραγωνικά μέτρα, βρίσκεται εκτός χώρου μπορούμε να πούμε. Τα χέρια του παίζουν σπουδαίο ρόλο μαζί με την κίνηση του κορμιού στο τι θέλει να εκφράσει. Χορεύοντας δίνει την εντύπωση πως πότε θέλει να χτυπήσει, πότε να αποφύγει κάποιο χτύπημα, πότε να πάρει φόρα, πότε πηδά ή χτυπά με το χέρι το δάπεδο, κι όλα αυτά σε μια φανταστική αλληλεπίδραση της μουσικής και της κίνησης. Νομίζεις πολλές φορές πως ο χορευτής διευθύνει με μεγάλη μαεστρία την ορχήστρα. Ενώ έχει το πρόσωπό του στραμένο προς μια κατεύθυνση με απότομη κίνηση ωθεί το κορμί του προς την αντίθετη κατεύθυνση, χωρίς να το θέλει μας δείχνει πως κάτι τον απειλεί και προσπαθεί να το αποφύγει. Βλέπουμε να γέρνει το κορμί του προς τα πλάγια ή προς τα πίσω. Αλλες χαρακτηριστικές κινήσεις είναι το σκύψιμο, οι στροφές, τα πηδήματα. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε το γεγονός πως έφθασε μέχρι τις μέρες μας Ζεϊμπέκικος που αναπαραστάνει μάχη.

Ο Γιάννης Τσαρούχης έλεγε πως όταν ο λαός χόρευε Ζεϊμπέκικο έδινε την εντύπωση πως κινηγούσε ένα αόρατο θεριό. Εγώ σήμερα αναρωτιέμαι μήπως πραγματικά ο Ζεϊμπέκικος έχει τις καταβολές του σε εποχή που πράγματι ο χορευτής ήθελε να σκοτώσει ένα αόρατο θεριό. Ας κάνουμε μια μικρή αναδρομή στον Ζεϊμπέκικο.

Ο Baud-Bovy στο δοκίμιο για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι γράφει: "Ο Ζεϊμπέκικος είναι χορός σε 9/8. Επειδή όμως η χρονική του αγωγή είναι πιο αργή γράφεται συνήθως 9/4. Πήρε το όνομά του από μια φυλή που κατοικούσε στα βουνά που χωρίζουν τη Σμύρνη απ' το Αϊδίνι, κοντά στις αρχαίες Τράλλεις. Οι Ζεϊμπέκηδες ξεχώριζαν από τους άλλους Τούρκους απ' την ενδυμασία τους, κοντά σαλβάρια που άφηναν γυμνό το γόνατο και φαρδιά πολύπτυχα ζωνάρια όπου έχωναν τα μαχαίρια και τα κουμπούρια τους. Βοσκούσαν τα κοπάδια τους και λήστευαν τους ταξιδιώτες. Ατίθασοι και πολεμόχαροι καθώς ήταν, υπηρετούσαν ως μισθοφόροι τους αντίπαλους τοπικούς ηγεμόνες. Και όπως γινόταν με τους κλέφτες στην Ελλάδα, τους έβαζαν να φρουρούν τα βουνήσια περάσματα απ' όπου διάβαιναν τα καραβάνια. Μερικοί τους θεωρούσαν απόγονους των Θρακών που μαζί με τους Αργείους αποίκησαν τις Τράλλεις".

Ο Σίμων Καρράς γράφει: "Οι Καρσιλαμάδες και τα Ζεϊμπέκικα είναι παράδοσις όχι ανατολίτικη αλλά τούτων των νησιών (Μυτιλήνη-Χίο) και των απέναντι μικρασιατικών παραλίων όπου κατοικούσε η παλαιά μη-τουρκική φυλή των Ζεϊμπέκων. Κληρονομιά αρχαιοελληνική και ρυθμική και χορευτική αφού το ρυθμικό τους σχήμα των 9 χρόνων διαφαίνεται στης λεσβίας Σαπφούς τις ωδές απ' την αρχαία εποχή. Ο Ζεϊμπέκικος, πιό αργός και αξιωματικός έχει ύφος και ήθος αρρενωπό. Είναι για τους νησιώτες ότι τα Τσάμικα για τους στεργιανούς".

Μετά απ' όλα αυτά δεν είναι δύσκολο να κάνουμε μια σύγκριση ανάμεσα στον αρχαίο Πυρρίχιο χορό και στον Ζεϊμπέκικο. Παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον η καταπληκτική ομοιότητά τους, αν δεν μπορούμε να πούμε ότι ταυτίζονται.

Ας δούμε πως περιγράφει ο Πλάτωνας στους "Νόμους" του τον πυρρίχιο. "Μιμείται το πώς να αποφεύγει κανένας τα χτυπήματα που μπορεί να δεχτεί είτε από κοντά είτε απο μακρυά, παραμερίζοντας, υποχωρώντας, πηδώντας ψηλά, σκύβοντας, και τις αντίθετες απ' αυτές κινήσεις, δηλαδή όσες αποβλέπουν στο να μιμηθούν τις πιο βίαιες στάσεις του σώματος, τη στιγμή που ο πολεμιστής ρίχνει το ακόντιο, το τόξο ή καταφέρνει ένα χτύπημα από κοντά στον εχθρό.

Ο Πλάτων δίνει την "φιλοσοφία" του χορού με την περιγραφή των στάσεων και των κινήσεών του. Οι χορευτές έμοιαζαν να επιτίθενται σ' έναν εχθρό με τόξο και βέλη, ακόντιο και κάθε είδους χτυπήματα, όπως "γέρνοντας πλάγια" (έκπνευσις), "υποχωρώντας" (ύπεξις), "πηδώντας" (εκπήδησις), "σκύβωντας" (ταπείνωσις).

Ο Καρράς όπως προαναφέραμε λέει πως το Ζεϊμπέκικο ήταν για τους Μικρασιάτες ότι το Τσάμικο για τους στεριανούς. Και τι ήταν το Τσάμικο για τους στεριανούς, δεν ήταν ο χορός που προετοίμαζε τους αγωνιστές για τη μάχη; Δεν ήταν ο χορός που τους εμψύχωνε και τους έδινε κουράγιο να νικήσουν τον εχθρό; Το ίδιο εκτιμώ και εγώ πως έκφραζε το Ζεϊμπέκικο, τουλάχιστον στην ηρωϊκή εποχή των Ζεϊμπέκηδων.

Δεν θέλω να αναφερθώ σε αρχαία αγγεία και την ερμηνεία τους σε σχέση με το ζητούμενο γιατί υπάρχει πραγματικά μεγάλος υποκειμενισμός. Προτείνω όμως μια επίσκεψη στο Κυκλαδικό Μουσείο.
Σύμφωνα με όλες αυτές τις περιγραφές θά 'λεγε κανείς ότι υπάρχει μια συγγένεια αν όχι άλλο μεταξύ του αρχαίου Πυρρίχιου και του Ζεϊμπέκικου. Εγώ απλά καταθέτω αυτό τον προβληματισμό για περισσότερη έρευνα και μελέτη.

Σήμερα το Ζεϊμπέκικο συνεχίζει να είναι χορός αυτοσυγκέντρωσης και ατομικής έκφρασης. Είναι ίσως ο μοναδικός χορός που είναι μοναχικός. Θα μπορούσε να χορευτεί χωρίς καμμιά συνοδεία, στο τετραγωνικό μέτρο ενός κελιού. Ξεδιπλώνει τον ψυχικό κόσμο του χορευτή και αναδεικνύει τον τρόπο ζωής του, τον εσωτερικό του κόσμο. Οι κινήσεις των χεριών του ζωγραφίζουν την προσωπικότητα του στο χώρο. Αυτά που δεν θά 'λεγε ποτέ ίσως με λόγια τα εκφράζει με τον χορό Ζεϊμπέκικο.


Θεόδωρος Βώσσος,
βιοτέχνης, χοροδιδάσκαλος,
απόφοιτος Πανεπιστημίου του Πλόβντιβ
με ειδικότητα στην χορογραφία


**************************************************
**************************************************

PAR019


Vossos01GR.doc